Licencjonowanie oprogramowania

Profile picture
Michał Rzeszutek

Licencja jest to rodzaj urzędowego upoważnienia, dokument lub umowa, umożliwiająca wykorzystanie utworu w wyznaczonych przez nią ramach. Pojęcie licencji w polskim ustawodawstwie nie jest dokładnie określone. Ponieważ większość umów jest umowami nienazwanymi strony mogą stosować pojęcia umowy o przeniesienie praw oraz licencji zamienne (wyjątek stanowi jedynie umowa wydawnicza). Według ustawy za licencję uznać można umowę, w której nie zaznaczono wyraźnie postanowienia o całkowitym przeniesieniu autorskiego prawa majątkowego.

Art. 65 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W braku wyraźnego postanowienia o przeniesieniu prawa, uważa się, że twórca udzielił licencji.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. 1994 nr 24, poz. 83

Podstawową funkcją umowy licencyjnej jest uzyskanie przez licencjobiorcę własnych praw do utworu w wyznaczonym w umowie zakresie. Podobnie jak w przypadku utworów pracowniczych, artykuły dotyczące licencji mają charakter dyspozytywny, tzn. obowiązują w przypadku braku odpowiednich punktów w umowie licencyjnej. Warto wspomnieć, iż przy zawieraniu umowy licencyjnej upoważnienie powinno dotyczyć praw autorskich do utworu, a nie do pojedynczego egzemplarza czy też utworu jako takiego. Umowy licencyjne dzieli się na trzy kategorie:

  • Licencje wyłączne, zastrzegające licencjobiorcy „wyłączność korzystania z utworu w określony sposób”, tzn. licencjodawca nie może w czasie trwania umowy korzystać z utworu ani tez udzielać licencji osobom trzecim.
  • Licencje niewyłączne – licencjobiorca w czasie trwania umowy może wykorzystywać we własnym zakresie utwór, a także udzielać licencji innym osobom. Licencja niewyłączna traktowana jest jako umowa nieformalna i może zostać zawarta także ustnie.
  • Sublicencje – w przypadku, gdy umowa nie stanowi inaczej, licencjobiorca nie może udzielać licencji osobom trzecim.

W razie niejasności treści umowy, niepozwalającej na stanowcze stwierdzenie, że autorskie prawa majątkowe zostały z jej mocy przeniesione, ustawa wprowadza domniemanie, że w takim wypadku twórca udzielił licencji. Udzielenie licencji niewyłącznej nie sanuje możliwości twórcy do udzielenia pozwolenia na wykorzystanie utworu na tym samym polu eksploatacji. O ile właściciel praw majątkowych może dysponować dziełem, o tyle uprawniony z licencji, jeżeli nie zastrzegł sobie takiego uprawnienia, nie może udzielić sublicencji.

Rozwijający się prężnie od połowy lat 70-tych model dystrybuowania oprogramowania poprzez jego licencjonowanie jest dziś najczęściej wykorzystywanym rozwiązaniem na rynku IT. Idea umożliwiająca użytkownikowi eksploatację jedynie w zakresie wyznaczonym przez licencjodawcę stosowana jest zarówno przez twórców WiOO, jak i producentów oprogramowania własnościowego. Głównym zadaniem licencji w stosunku do oprogramowania zamkniętego jest ochrona autorskich praw majątkowych twórcy. Funkcja ta realizowana jest najczęściej poprzez zastrzeżenie wglądu w kod źródłowy aplikacji, modyfikację, a także udzielanie licencji osobom trzecim. W przypadku oprogramowania FLOSS podstawowym celem umowy licencyjnej jest poświadczenie i zagwarantowanie twórcy jego praw autorskich do aplikacji oraz zabezpieczenie systemu przed niepożądanym przejęciem przez organizacje komercyjne. Pomimo różnic w przedmiocie zainteresowań deweloperów przynależnych dwóm odmiennym modelom rozwoju oprogramowania, w obu wariantach możliwa jest zarówno dystrybucja komercyjna, jak i rozprowadzanie oprogramowania bez pobierania opłat za jego użytkowanie.

Najczęstszą formą zawarcia umowy licencyjnej w przypadku oprogramowania komputerowego jest zatwierdzenie jej elektronicznej wersji wyświetlanej podczas instalacji aplikacji. Brak akceptacji dokumentu wiąże się z niemożnością poprawnego wgrania aplikacji oraz jej użytkowania. Rzadziej wykorzystywaną formą dostarczania licencji użytkownikowi jest dołączanie jej drukowanej odmiany do pudełkowej wersji oprogramowania. W tym przypadku zaaprobowanie zapisów umowy jest często jednoznaczne z zakupem aplikacji. Licencja GNU wymaga ponadto dołączenia pełnego tekstu dokumentu do każdego egzemplarza programu.

Rozwój technologi informatycznych oraz powszechność sprzętu komputerowego wielokrotnie wymuszały na producentach zamiany w zapisach licencji. Złożoność systemów informatycznych, problemy związane z kompatybilnością oraz skomplikowana budowa aplikacji skłoniły wytwórców oprogramowania do włączenia w większość umów licencyjnych klauzuli wykluczającej wszelką odpowiedzialność za szkody wywołane eksploatacją oprogramowania komputerowego.

Innym zewnętrznym czynnikiem związanym bezpośrednio z rosnącym popytem na programy komputerowe, a wywierającym wpływ na formę umów, była potrzeba umożliwienia zakupu licencji wielostanowiskowych. Problem braku licencji grupowych odczuwały najsilniej korporacje zatrudniające wielu pracowników. Nabycie pojedynczej licencji dla każdego stanowiska osobno wiązało się bowiem ze skomplikowanymi procedurami oraz wysokimi kosztami. Wprowadzenie umów zezwalających na wykorzystanie oprogramowania na określonej ilości maszyn skraca czas realizacji zamówienia, a także znacznie redukuje poniesione wydatki.

Szczególnym typem umowy zawieranej najczęściej pomiędzy producentem oprogramowania, a firmą zajmującą się wytwarzaniem sprzętu komputerowego są licencje OEM (ang. Original Equipment Manufacturer). Aplikacje preinstalowane lub dołączane przez producenta do sprzętu komputerowego są w tym przypadku integralną częścią zakupionego zestawu. Użytkownik nie może korzystać z oprogramowania na urządzeniu innym niż zakupione wraz z aplikacją ani odsprzedawać programu bez dołączonego sprzętu. Przykładem tego typu działalności jest jeden z modeli dystrybucji systemu operacyjnego Microsoft Windows. Zgodnie z licencją OEM wymiana płyty głównej przypisywanej do oprogramowania podczas rejestracji programu uniemożliwia dalsze legalne wykorzystanie systemu. Modyfikacja trzech podzespołów bazowych wiąże się z wymogiem ponownej aktywacji systemu.

W przypadku oprogramowania zamkniętego licencje typu OEM spotkamy w połączeniu z programami przeznaczonymi dla komputerów stacjonarnych, mobilnych oraz serwerów. Połączenie sprzętu oraz oprogramowania open source występuje znacznie rzadziej i ma związek przeważnie z zamówieniami na profesjonalny sprzęt serwerowy oferowany przez takie marki jak IBM, Red Hat, Novell lub Oracle. Plusem zakupu oprogramowania wraz sprzętem komputerowym na licencji OEM są znacznie niższe koszty zakupu.

Podwójnie licencjonowanie

Podwójnie licencjonowanie (ang. dual licensing) umożliwia właścicielowi praw autorskich rozpowszechniane danej aplikacji komputerowej w oparciu o różne licencje jednocześnie. Dopuszcza się łączenie ze sobą zarówno licencji zamkniętych, dokumentów prawnych akceptowanych przez środowisko FLOSS, jak i kombinacje obydwóch wspomnianych modeli.

Przedsiębiorstwa zajmujące się sprzedażą oprogramowania stosując kilka licencji własnościowych mogą w zależności od docelowej grupy klientów, dostosowywać zakres uprawnień, zasady eksploatacji oraz cenę licencji. Tego typu działalność obrazuje m.in. sposób dystrybucji systemów operacyjnych z rodziny Microsoft Windows. Wszystkie wersje zróżnicowanego funkcjonalnie oprogramowania zostały objęte postanowieniami licencji końcowej EULA, ponadto dla każdej grupy użytkowników przygotowano dostosowane do ich potrzeb, dodatkowe formy prawne. Organizacje rządowe oraz wojskowe uzyskały względem zasad bezpieczeństwa prawo wglądu w kod źródłowy, klienci zorganizowani, a także producenci sprzętu OEM zostali uprawnieni do modyfikowania systemu w zakresie ograniczonym przez producenta. Klienci grupowi oraz indywidualni mogą zakupić licencje wielostanowiskowe, wersje OEM lub oprogramowanie na licencji umożliwiającej instalacje na więcej niż jednej konfiguracji sprzętowej. Nie mają jednak prawa ingerowania w kod źródłowy systemu.

Dystrybucja oprogramowania na podstawie licencji zamkniętej i otwartej pozwala na szybkie rozpowszechnienie aplikacji na rynku, dodatkowe wsparcie zewnętrznych programistów oraz lepsze finansowanie projektu przy jednoczesnym zapewnieniu praw majątkowych licencjodawcy. Przykładem jest system licencjonowania bazy danych MySQL, maszyny do wirtualizacji VirtualBox, interpretera Ghostscript, a także biblioteki Qt.

W przypadku oprogramowania FLOSS, podwójne licencjonowanie stosowane jest przeważnie w celu zwiększenia kompatybilności z innymi wolnymi lub otwartymi licencjami. Wzorcem tego typu postępowania była rezygnacja firmy Netscape Communications Corporation z obowiązującego uprzednio systemu licencjonowania przeglądarki internetowej Mozilla Firefox, opartego o licencje NPL oraz MPL. Niezgodność licencji Netscape Public License z założeniami GNU Generalnej Licencji Publicznej, a także odrzucenie tego dokumentu przez Open Source Initiative skłoniło właściciela praw autorskich do relicencjonowania aplikacji na potrójną licencję GNU GPL, MPL, LGPL, akceptowaną przez środowisko FLOSS.

Oprogramowanie własnościowe

Oprogramowanie własnościowe, nazywane także zamkniętym lub prawnie zastrzeżonym (ang. proprietary software), to aplikacje komputerowe, których użytkowanie jest w znacznym stopniu ograniczone przez prawo. Restrykcje te dotyczą przede wszystkim kopiowania, rozpowszechniania, modyfikacji, inżynierii wstecznej, ilości stanowisk oraz użytku w celach komercyjnych. Programy własnościowe rozpowszechniane są najczęściej w postaci binarnej bez kodu źródłowego. Według Fundacji Wolnego Oprogramowania terminem oprogramowanie zamknięte należy określać wszystkie aplikacje, których licencje nie spełniają wymogów definicji wolnego oprogramowania.

Obrazek

W przypadku oprogramowania własnościowego częstą praktyką jest wykorzystywanie zabezpieczeń technicznych, mających na celu uniemożliwienie nieautoryzowanego kopiowania, rozpowszechniania lub wykorzystania. Powszechnymi rozwiązaniami są dedykowane kody seryjne, klucze sprzętowe lub programowe zabezpieczania nośników danych, najpopularniejsze z nich to SecuROM, SafeDisk oraz StarForce. Nadrzędnym celem większości twórców oprogramowania zamkniętego jest generowanie zysku, model aplikacji prawnie zastrzeżonych nie wyklucza jednak możliwości dystrybucji oprogramowania darmowego. Możliwe jest zatem podzielenie rynku programów własnościowych na dwie grupy. Pierwsza z nich dotyczy aplikacji komercyjnych chronionych licencją EULA (ang. End-User License Agreement, pol. licencja użytkownika końcowego). Zapisy umowy zastrzegają dla wydawcy wszystkie prawa do aplikacji, podczas gdy użytkownik otrzymuje jedynie podstawowe uprawnienia niezbędne do korzystania z programu. Szczegółowe ustalenia licencji EULA mogą różnić się w zależności od producenta oprogramowania, programu, a także jego wersji.

Druga grupa oprogramowania własnościowego obejmuje aplikacje darmowe (ang. freeware), programy, których licencje umożliwiają wypróbowanie aplikacji przed zakupem (ang. shareware) oraz programy typu adware. Podstawową cechą odróżniającą oprogramowanie darmowe od oprogramowania wolnego, czy też otwartego jest dystrybucja aplikacji bez kodu źródłowego. Ponadto zastrzega się prawo do modyfikacji lub wstecznej inżynierii oprogramowania. W niektórych przypadkach producent aplikacji zabrania także jej redystrybucji oraz kopiowania.

Licencje shareware dotyczą oprogramowania prawnie zastrzeżonego, które producent udostępnia za darmo użytkownikowi na określony czas w celu jego wypróbowania przed zakupem. Umożliwienie przetestowania dotyczy pełnej wersji aplikacji lub jej ograniczonego funkcjonalnie typu. Czas próbny wynosi zazwyczaj 14 lub 30 dni od pierwszego uruchomienia aplikacji. Termin “Adware” odnosi się do programów wyświetlających reklamy jej użytkownikowi. Dochody z emisji wpływają najczęściej na konto twórcy oprogramowania lub instytucji z nim związanych. Przekaz promocyjny wyświetlany jest w wyznaczonym obszarze okna aplikacji lub w postaci okna pop-up zaraz po uruchomieniu programu. Wspomniane typy licencji mogą łączyć się wzajemnie tworząc odrębne kombinacje. Niewłaściwe korzystanie z wspomnianych terminów przez producentów aplikacji prowadzi do częstych pomyłek oraz naruszania postanowień licencji przez użytkowników. Nagminnie pojawiającymi się problemami są także zamienne wykorzystywanie pojęcia oprogramowania darmowego i programów wolnych oraz błędne określanie programów typu open source mianem aplikacji freeware. Pomyłki tego typu odnaleźć można zarówno w prasie, serwisach zajmujących się tematyką IT, jak i profesjonalnych wydawnictwach informacyjnych. Zgodnie z definicją wolnego oprogramowania zawartą w elektronicznej wersji Encyklopedii PWN;

Wolne oprogramowanie, inform. - szczególny rodzaj oprogramowania typu freeware; jego rozpowszechnianie odbywa się na podstawie odpowiedniej licencji, przy zachowaniu praw autorskich przez oryginalnego twórcę.

Encyklopedia PWN

Cytowana definicja sprzeniewierza całą ideologie WiOO prowadząc użytkownika do błędnych wniosków, uniemożliwiając jednocześnie możliwie pełne wykorzystanie aplikacji o otwartym kodzie źródłowym. Powodem tego typu nieporozumień możne być niski stopień rozpowszechnienia aplikacji open source w komputerach osobistych, łączący się z niedoinformowaniem użytkowników niebędących specjalistami w dziedzinie technologii informatycznych.