Zgodnie z charakterystyką środowiska wolnego i otwartego oprogramowania, licencje służące ochronie programów komputerowych dzielimy na dwie podstawowe kategorie: licencje wolne, kompatybilne z założeniami Fundacji Wolnego Oprogramowania oraz licencje otwarte, dostosowane do wymogów opracowanych przez Open Source Initiative. Każda z instytucji prowadzi i udostępnia własną listę zatwierdzonych przez nie licencji, zbieżność podstawowych celów organizacji umożliwia zaliczenie niektórych form prawnych do obydwu spisów jednocześnie. Licencje otwarte, określane powszechnie licencjami typu open source, charakteryzują się w stosunku do licencji preferowanych przez FSF wyższym poziomem formalizacji.
W definicji open source nie znajdziemy treści dotyczących wolności, co jest głównym punktem zapalnym pomiędzy obydwiema organizacjami. Różnice w poszczególnych licencjach zatwierdzonych przez FSF oraz OSI dotyczą przeważnie:
- wymogu udzielania dalszych licencji na zasadach identycznych z wersją wyjściową umowy chroniącej wykorzystywane oprogramowanie;
- możliwości pobierania opłat za udzielenie licencji na oprogramowanie, w którym wykorzystano kod objęty licencją typu open source;
- możliwości objęcia otwartą licencją programu nieudostępnianego w całości jako open source.
Mając na uwadze zasadę dziedziczenia zapisów umowy wyjściowej, licencje FLOSS należy podzielić na formy prawne z klauzulą copyleft, preferowane przez Fundacje Wolnego Oprogramowania oraz licencje nieuwzględniające zasady dziedziczenia. Przykładowe licencje wykorzystujące wspomnianą regułę to GNU GPL wersji drugiej oraz trzeciej, AGPL wersja druga i trzecia, LGPL oraz Mozilla Public License. Do form prawnych wolnych od reguły copyleft zalicza się m.in. licencje X11, ISC, Apache License 2.0, a także Berkeley Software Distribution. Szczególnym przypadkiem modelu zgodnego z zasadami WiOO, nieobjętego rygorem dziedziczenia zapisów umowy wyjściowej jest domena publiczna.
Pierwszym wolnym programem objętym ochroną prawną, a zarazem pierwszą aplikacją wchodzącą w skład projektu GNU był edytor tekstu GNU Emacs. Pierwotna wersja aplikacji, napisana w 1974 roku przez Richarda Stallmana, została przeniesiona do domeny publicznej, umożliwiając tym samym jej niepożądaną komercjalizację. Implementacja darmowego edytora dla systemu Unix, stworzona w 1982 roku przez Jamesa Gosliga i nazwana od jego nazwiska Goslig Emacs, została po pewnym czasie odsprzedana firmie UniPress, która zyskując pełne prawa do aplikacji, postanowiła uniemożliwić jego dalszą bezpłatną dystrybucję, zabraniając publikowania edytora Emacs bez jej zgody. Sytuacja ta zmusiła Richarda Stallmana do stworzenia nowej wersji edytora tekstu, tym razem chronionego licencją Emacs General Public Licence . Rozwój projektu GNU, powstawanie nowego typu aplikacji oraz wielu odrębnych licencji, jak np. GNU Compiler Collection, chroniącej kod kompilatora GCC, wpłynął na potrzebę ujednolicenia i uniwersalizacji dotychczasowych aktów prawnych. Po konsultacjach z członkami Fundacji Wolnego Oprogramowania oraz prawnikami w 1989 roku zostaje opublikowany tekst GNU General Public License (GNU GPL, Powszechna Licencja Publiczna GNU), dziś podstawowy dokument prawny zarówno dla wolnego, jak i otwartego oprogramowania.
Copyleft
Głównym celem projektu GNU, jak również opiekującej się nim od 1985 roku Fundacji Wolnego Oprogramowania jest zapewnienie użytkownikom wolności korzystania z programów komputerowych. Rozpowszechnianie aplikacji wraz z kodem źródłowym na zasadach Public domain, tj. dożywotnie zrzeczenie się autorskich praw majątkowych w stosunku do utworu, uniemożliwiało skuteczne wykonywanie najważniejszego postanowienia organizacji. Pierwszym zadaniem Fundacji Wolnego Oprogramowania było zatem objęcie wolnego oprogramowania ochroną prawną tak, aby w przyszłości wolne programy nie mogły zostać przejęte i skomercjalizowane. Jak pisze założyciel instytucji Richard Stallman:
Celem GNU jest dać użytkownikom wolność, a nie tylko być popularnym. Dlatego potrzebowaliśmy takich warunków dystrybucji, które zapobiegłyby przekształceniu oprogramowania GNU w prawnie zastrzeżone. Metoda, której użyliśmy, nazywa się „copyleft”.
Terminem “copyleft” prawdopodobnie po raz pierwszy posłużył się w 1975 roku Li-Chen Wang, autor interpretera języka BASIC, Palo Alto Tiny BASIC. Opublikowany w czasopiśmie dla specjalistów Dr. Dobb’s Journal kod źródłowy aplikacji zawierał w nagłówku zwrot @COPYLEFT; ALL WRONGS RESERVED. Sam termin jest żartobliwym nawiązaniem do systemu Copyright (pol. Wszelkie Prawa Zastrzeżone), czyli objęcia wszystkich części utworu ochroną prawnoautorską. Idea copyleft, zakładająca wykorzystanie prawa jedynie dla ochrony utworu przed niepożądanym zawłaszczeniem oraz dająca użytkownikowi wszystkie niezbędne uprawnienia, m.in. możliwość użytkowania, kopiowania, modyfikowania oraz dystrybuowania oprogramowania, na tyle spodobała się pomysłodawcy projektu GNU iż postanowił wykorzystać ją przy formułowaniu podstawowej licencji wykorzystywanej przez FSF do ochrony oprogramowania wchodzącego w skład systemu. Idea copyleft niemająca dotąd postaci prawnej, a o której Richard Stallman, jak sam twierdzi dowiedział się od Dona Hopkinsa w 1984 lub 1985 roku, znalazła swe odzwierciedlenie w podstawowej licencji wolnego oprogramowania GNU GPL (GNU Generalna Licencja Publiczna).
GNU GPL
Licencja GNU GPL (ang. GNU General Public License, pol. GNU Generalna Licencja Publiczna) opublikowana w 1985 roku przez Fundację Wolnego Oprogramowania jako podstawowy dokument prawny chroniący aplikacje projektu GNU, jest dziś najczęściej wykorzystywaną licencją wolnego i otwartego oprogramowania. Jednocześnie jest to najważniejsza regulacja prawna prezentująca założenia idei copyleft.
Zgodnie z postanowieniami FSF podstawowym celem dokumentu jest zapewnienie użytkownikom programów komputerowych wolnego dostępu do kodu źródłowego, prawa do modyfikacji, wykorzystania aplikacji w dowolnym celu i czasie, a także dalszego rozpowszechniania. Zapisy licencji uniemożliwiają zatem narzucanie chronionym programom statusu własnościowego oraz ograniczania możliwości dalszego ich rozpowszechniania. Liczne próby obejścia założeń licencji oraz protesty wobec dokumentu, zmusiły Fundacje Wolnego Oprogramowania do wydania dwóch aktualizacji GNU GPL, a także sformułowania pochodnych mniej rygorystycznych aktów prawnych.
Każda nowa wersja licencji GPL dziedziczy zapisy wydań poprzednich, doprecyzowywane są jedynie kwestie niejasne lub sprawiające problemy, w tym luki zagrażające wykorzystaniu wolnego oprogramowania niezgodnie z założeniami FSF. We wszystkich publikacjach odnajdziemy klauzulę informującą o braku jakichkolwiek gwarancji na funkcjonowanie oraz przydatność oprogramowania, a także zapis wyłączający odpowiedzialność twórcy aplikacji za szkody wywołane jej eksploatacją. Pierwsza wersja licencji, GPLv1, będąca zarazem jej bazowym wydaniem, zezwala użytkownikowi na:
- dystrybucję programu pod warunkiem zachowania informacji o licencji programu;
- modyfikowanie programu w całości lub w części bez konieczności wcześniejszego powiadamiania autora. Aplikacja pochodna zgodnie z założeniami GNU GPL musi być licencjonowana na tych samych warunkach, wymaga się także umieszczenia informacji dotyczących czasu oraz celu modyfikacji, a także informacji o obowiązującej licencji;
- rozpowszechnianie skompilowanej wersji oprogramowania, warunkiem jest dołączenie pełnego kodu źródłowego lub pisemnego zapewnienia o jego udostępnianiu przez okres 3 lat lub informacji o innym dostępnym źródle;
- płatną dystrybucję całości lub części programu lub pobieranie opłat za zapewnienie gwarancji na jego działanie;
- aktualizacje licencji do nowszej, dostępnej wersji GPL.
Zabrania się natomiast kopiowania, modyfikowania, sublicencjonowania lub dystrybuowania aplikacji na warunkach innych niż zawartych w licencji wyjściowej. Niezgodne z licencją jest także nakładanie na użytkownika dodatkowych ograniczeń.
Zadaniem drugiej wersji licencji, wydanej przez Fundacje Wolnego Oprogramowania w 1991 roku było uregulowanie kwestii dystrybucji oprogramowania ograniczonego patentami lub innymi prawami zakłócającymi prawidłowe wykonywanie postanowień GNU GPL. Ponadto zmodyfikowana została druga klauzula dokumentu, dotycząca wprowadzania zamian w aplikacji oraz łączenia programów objętych licencją GPL z innym oprogramowaniem. Objęcie reżimem GNU GPL wszystkich aplikacji wykorzystujących kod nim chroniony bez względu na sposób połączenia wiązało się z szerokim niezadowoleniem. Protest ten był jednym z bodźców do wydania w tym samym roku odrębnej, mniejszej licencji publicznej LGPL.
Trzecia, aktualnie najnowsza wersja licencji GNU GPL została wydana w 2007 roku jako odpowiedź na zasygnalizowane zagrożenia, próba dostosowania ochrony do realiów współczesnego rynku IT oraz rozwiązanie problemu kompatybilności GPL z innymi wolnymi licencjami. Najważniejsze przedsięwzięcia mające swoje odbicie w zapisach trzeciej wersji licencji to zastrzeżenie możliwości technicznych ograniczeń wolności w użytkowaniu oprogramowania na licencji GNU GPL, doprecyzowanie kwestii udzielania licencji patentowych przy uwzględnieniu umowy o niepozywaniu o naruszenie patentów oraz umożliwienie sporządzenia dodatkowych warunków licencyjnych zwiększających kompatybilność licencji. Występujący w przypadku drugiej wersji licencji GNU GPL problem braku postanowień dotyczących usług świadczonych drogą internetową rozwiązano poprzez wprowadzenie odrębnej licencji AGPLv3. Objęcie oprogramowania licencją Afero GPL (AGPL) nakłada na świadczącego usługi sieciowe i wykorzystującego w tym celu ten typ aplikacji obowiązek dostarczenia kodu źródłowego programu na zasadach GPL. W przypadku drugiej wersji Generalnej Licencji Publicznej było to niemożliwe gdyż sama komunikacja z użytkownikiem nie jest w świetle prawa dystrybucją oprogramowania.
Próby obejścia zapisów licencji GNU GPL nie są jedynym problemem Fundacji Wolnego Oprogramowania. Komplikacje powstają także przy próbach przeniesienia prawa na grunt ustawodawstwa krajowego. Dotyczy to głównie zasady wiecznego poddania programu reżimowi GPL, dziedziczenia zapisów licencji przez programy zależne, a także pełnego wyłączenia odpowiedzialności za szkody wywołane funkcjonowaniem aplikacji. Akt prawny, którego zasadniczym celem jest ochrona wolnego oprogramowania poprzez zapobieganie jego przekształcaniu musi się ponadto zmierzyć z wrogą propagandą konkurencyjnych wobec FLOSS firm komercyjnych. W związku z zapisami nakazującymi obejmowanie każdej aplikacji korzystającej z kodu na licencji GPL tymi samymi prawami Generalna Licencja Publiczna określana jest często mianem wirusa, licencji wirusowej, raka lub porównywana do komunizmu. Kilkukrotnie kwestionowano zasadność dokumentu, wśród oskarżycieli znalazły się takie firmy jak Microsoft, SCO, Skype, czy D-Link.
GNU LGPL
Mniejsza Powszechna Licencja Publiczna GNU LGPL (ang. GNU Lesser General Public License), wydana przez Fundację Wolnego Oprogramowania w 1991 roku, a uaktualniona w roku 1999, to dokument prawny typu copyleft przeznaczony w głównej mierze do ochrony bibliotek programistycznych. W przeciwieństwie do standardowej licencji wolnego oprogramowania, LGPL pozwala na łączenie kodu objętego jej zapisami z aplikacjami własnościowymi. Biblioteki chronione wspomnianą licencją mogą być rozpowszechniane wraz z aplikacjami zamkniętymi w postaci kodu wynikowego lub formie wykonywalnej pod warunkiem dołączania do każdej kopii kodu źródłowego. Aplikacje powstałe w wyniku kompilacji kodu własnościowego z biblioteką chronioną zapisami LGPL zostają automatycznie objęte jej zapisami. W przypadku bibliotek łączących się dynamicznie z programem własnościowym licencja nie wymaga objęcia takiej aplikacji postanowieniami LGPL. Należy jednak dostosować jej formę prawną do zapisów Mniejszej Powszechnej Licencji Publicznej poprzez wskazanie źródła wykorzystanych bibliotek lub dołączenie ich kopii do każdego rozprowadzanego egzemplarza.
Umożliwia się także przekształcenie rozpowszechnianego zgodnie z założeniami LGPL programu, biblioteki lub każdej jej części w wersje chronione GNU Powszechną Licencją Publiczną. Relicencjonowanie w przeciwnym kierunku jest zastrzeżone. Aktualnym wydaniem GNU Mniejszej Powszechnej Licencji Publicznej jest wersja trzecia.
Licencja BSD
Berkeley Software Distribution License, BSDL (pol. licencja BSD), powstała w Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, to licencja typu non-copyleft zgodna z zasadami wolnego i otwartego oprogramowania. Postanowienia zawarte w dokumencie sytuują BSD w grupie najbardziej liberalnych licencji FLOSS, w tym również uznawanych przez FSF za kompatybilne z GNU GPL. Dokument zezwala użytkownikowi na modyfikowanie i rozprowadzanie aplikacji bez kodu źródłowego, a także łączenie oprogramowania chronionego licencją BSD z programami własnościowymi pod warunkiem uwzględnienia w produkcie informacji o autorach oryginalnego kodu i treści licencji.
Wspomniana jednomyślność nie dotyczy jednak wszystkich wersji Berkeley Software Distribution License. Wykluczyć należy tu pierwotne wydanie licencji, nazywane także 4-klauzulową licencją BSD (ang. 4-clause BSD). Zawarta w dokumencie klauzula ogłoszeniowa określana także reklamową, nakazuje by wszystkie materiały promujące produkty oparte o kod chroniony tą licencją zawierały informację: „Ten produkt zawiera oprogramowanie stworzone przez Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley oraz jego współpracowników”.
Zapis ten utrudniał wykorzystanie przez firmy komercyjne zarówno licencji, jak i oprogramowania nią objętego. Ponadto prowadzi do niekompatybilności z wieloma licencjami w tym GNU GPL. Niezgodność pierwotnego wydania dokumentu z postanowieniami Powszechnej Licencji Publicznej nie dyskwalifikuje go z grona form prawnych uznawanych przez FSF za licencję wolnego oprogramowania.
Umożliwienie przez Uniwersytet Kalifornijski w 1991 roku usunięcia z licencji problematycznej klauzuli doprowadziło do powstania odrębnego 3-klauzulowego dokumentu nazywanego także zmodyfikowaną lub nową licencją BSD. Uproszczony i zgodny z GNU GPL akt prawny doczekał się także wersji 2-klauzulowej pozbawionej spornego zapisu zakazującego używania nazwisk autorów do reklamowania produktów pochodnych. Wersja ta jest formalnie identyczna z wieloma licencjami wolnego oprogramowania, m.in. licencją FreeBSD wykorzystywaną przez tworów systemu operacyjnego o tej samej nazwie, licencją X11 oraz licencją ISC stosowaną do ochrony systemu OpenBSD.
MPL
Mozilla Public License, MPL (pol. Publiczna Licencja Mozilli) to licencja typu copyleft uznawana przez FSF za licencję wolnego oprogramowania niezgodną z założeniami GNU GPL. Dokument ten określany jest często jako odrębna forma prawna, łączącą postanowienia Generalnej Licencji Publicznej z liberalnymi licencjami BSD.
Powstanie MPL wiąże się bezpośrednio z narodzinami ruchu open source. W 1988 roku firma Netscape Communications Corporation, tracąca gwałtownie udziały na rynku przeglądarek internetowych, postanowiła uwolnić kod źródłowy flagowego produktu przedsiębiorstwa, przeglądarki Netscape Navigator. Efektem tych działań było rozpoczęcie nowego projektu o nazwie Mozilla. Istniejący już kod źródłowy przeglądarki objęto postanowieniami licencji Netscape Public License, NPL (pol. Publiczna Licencja Netscape), dokumentu zaliczanego przez FSF do grupy licencji wolnego oprogramowania niezgodnych z GNU GPL. Ochronę nowo powstającego w ramach projektu kodu postanowiono zapewnić formułując Mozilla Public License.
Kod źródłowy aplikacji poddany wymienionym licencjom może być dystrybuowany oraz łączony z programami własnościowymi. Oprogramowanie powstałe w ten sposób nie jest obejmowane reżimem copyleft jeśli składniki objęte licencją NPL lub MPL pozostają wolne. Cechą różnicującą wspomniane formy prawne jest możliwość przekształcenia przez podmioty praw eksploatacyjnych kodu aplikacji objętego licencją NPL w oprogramowanie własnościowe. Dotyczy to zarówno części pierwotnej, jak i modyfikacji wprowadzonych przez zewnętrznych programistów.
Głównym projektem wykorzystującym licencję MPL jest przeglądarka Mozilla Firefox. Pierwotnie kod aplikacji chroniły zapisy obydwu wymienionych licencji. Niezgodność z postanowieniami GNU GPL oraz odrzucenie NPL przez Open Source Initiatives skłoniło organizację opiekującą się projektem do relicencjonowania kodu i udostępniania go na potrójnej licencji MPL, LGPL, GPL.
Wolna dokumentacja
Termin oprogramowanie w swej definicji nie ogranicza się jedynie do kodu źródłowego aplikacji, zaliczyć można tu także grafikę komputerową oraz dokumentację. W przypadku wolnego i otwartego oprogramowania dokumentacja odgrywa szczególną rolę. Umożliwia śledzenie często wprowadzanych w kodzie źródłowym modyfikacji, zapewnia twórcą trwałość ich praw autorskich oraz pozwala zrozumieć zasady funkcjonowania programu. Komercjalizacja lub zastrzeżenie praw do niej uniemożliwia swobodny rozwój oprogramowania FLOSS oraz wykonywanie podstawowych postanowień Fundacji Wolnego Oprogramowania, w tym zapewnienia wolności użytkowania kodu źródłowego oraz aplikacji go wykorzystujących.
Dokumentacja nie jest bezpośrednio zintegrowana z wolnym oprogramowaniem. Postanowienia Open Source Initiatives, jak i warunki podstawowej licencji FLOSS, GNU Generalnej Licencji Publicznej nie obejmują tej strefy swymi zapisami. Problem ten traktowany jest jako poważna luka w regulacjach prawnych WiOO.
Niejasną kwestię dokumentacji postanowiono rozwiązać formułując odrębne licencje, początkowo przeznaczone głównie podręcznikom GNU. Kluczowa licencja wolnej dokumentacji (ang. free documentation) GNU Free Documentation License, GNU FDL (pol. Licencja GNU Wolnej Dokumentacji) opiera się na zasadach analogicznych z postanowieniami GNU GPL. Zgodnie z nimi specyfikacja powinna być dostępna w postaci źródłowej, umożliwiając tym samym modyfikację przez każdego użytkownika. Licencjobiorca może kopiować i rozprowadzać dokument w każdej postaci, także na zasadach komercyjnych. Warunkiem jest zamieszczenie w każdej kopii treści licencji, informacji o prawie autorskim, informacji prawnych dotyczących licencjonowania danego dokumentu oraz zakazu wprowadzania dalszych ograniczeń. W przypadku zmodyfikowania treści dokumentu wymaga się by dystrybuowana specyfikacja korzystała z tytułu innego niż oryginał oraz zawierała informacje dotyczące autorów modyfikacji oraz wydawcy.
GNU FDL nie jest jedyną formą prawną uznawaną i stosowaną przez Fundacje Wolnego Oprogramowania jako licencja wolnej dokumentacji. Do grupy tej należy także zaliczyć licencje dokumentacji FreeBSD (ang. FreeBSD Documentation License), powszechną licencje dokumentacji firmy Apple (Apple’s Common Documentation License) w wersji 1.0 oraz Open Publication License, Version 1.0.
Stworzenie odrębnych uregulowań prawnych dla wolnej dokumentacji zaowocowało rozszerzeniem środowiska FLOSS o licencje dzieł innych niż oprogramowanie i dokumentacja, w szczególności utworów artystycznych, grafiki komputerowej, multimediów oraz tekstów piśmienniczych. Wśród licencji tego typu znajdziemy Free Art License, Design Science License, a także popularne licencje Creative Commons. Możliwe jest ponadto zastosowanie w celu ochrony tego typu utworów licencji GNU GPL oraz GNU FDL pod warunkiem rozstrzygnięcia do czego w danym przypadku odnosi się definicja kodu źródłowego.
Creative Commons
Creative Commons to pozarządowa instytucja non-profit, założona w 2001 roku w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy naukowców i intelektualistów zaangażowanych w pracę na rzecz ochrony kulturowych dóbr wspólnych i rozprzestrzenianie ich za pomocą nowoczesnych technologii. Celem organizacji, funkcjonującej aktualnie przy Stanford University Law School, jest przeniesienie praw rządzących otwartym oprogramowaniem (ang. open source movement) na inne dziedziny, niezwiązane z programami komputerowymi.
Przejście od standardowej reguły „wszystkie prawa zastrzeżone” do „pewne prawa zastrzeżone” ma zapewnić szereg dostosowanych do potrzeb i zlokalizowanych terytorialnie licencji. Wyróżniamy sześć podstawowych form prawnych. Elementem łączącym wszystkie licencje jest warunek uznania autorstwa. Twórca decydujący się na objęcie utworu ochroną Creative Commons może podjąć decyzje co do wyboru dodatkowych zastrzeżeń, korzystając z czterech dostępnych klauzuli. Podstawowe warunki stanowiące licencję CC to:
- uznanie autorstwa (BY);
- użycie niekomercyjne (NC);
- użycie na tych samych warunkach (SA);
- bez utworów zależnych (ND).
Atrybuty można ze sobą składać, tworząc licencje bardziej i mniej restrykcyjne. Do oznaczeń wersji licencji stosuje się specjalne piktogramy mające ułatwić rozpoznanie typu ochrony prawnej utworu, bądź korzysta się z podanych przy podpunktach akronimów. Dla przykładu licencja oznaczona znakami graficznymi lub akronimami BY-NC-ND umożliwia kopiowanie utworu, rozpowszechnianie, odtwarzanie, a także wykonywanie na następujących warunkach:
- utwór należy oznaczyć w sposób określony przez Twórcę lub Licencjodawcę;
- nie wolno używać tego utworu do celów komercyjnych;
- nie wolno zmieniać, przekształcać ani tworzyć nowych dzieł na podstawie tego utworu.
Wariant użycia na tych samych warunkach (SA) oznacza możliwość tworzenia utworów zależnych na podstawie utworu pierwotnego z zastrzeżeniem dystrybucji dzieła pochodnego na tych samych zasadach, na jakich oparta była ochrona pierwowzoru. Każdy z wymienionych warunków może zostać uchylony, jeśli uzyska się zezwolenie właściciela praw autorskich. Poza standardowymi wariantami licencji Creative Commons sformułowano także dwie dodatkowe formy prawne: Sampling, dotyczącą wykorzystania utworów audio-wideo oraz Developing Nations, licencję umożliwiającą przyznanie specjalnych praw obywatelom krajów rozwijających się.
Odmiany CC-BY oraz CC-BY-SA zostały zakwalifikowane przez przez Fundację Wolnego Oprogramowania jako wolne licencje. Organizacja nie zaleca jednak stosowania ochrony Creative Commons w przypadku oprogramowania oraz dokumentacji. Proponuje także zastąpienie wspomnianych kategorii licencją Free Art License. Według FSF powodem tego typu decyzji jest nieokreśloność terminu Creative Commons, niesugerującego bezpośrednio żadnej swobody wykorzystania dzieła.
Dodatkowe komplikacje w wykorzystaniu licencji Creative Commons rodzi mnogość dopuszczalnych wariantów oraz ich tłumaczeń. Niejednorodność zlokalizowanych terytorialnie dokumentów utrudnia ich interpretację, a także wykonywanie postanowień licencji funkcjonujących w różnych strefach prawa autorskiego. Poważnym problemem wspominanym przez praktyków jest ponadto sprzeczność z art. 18 ust. 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, które wprowadzaj niezbywalne prawo do wynagrodzenia.
Pomimo wspomnianych problemów organizacja Creative Commons odnotowała w przeciągu 9 lat istnienia wiele sukcesów. Instytucja posiada swe oddziały w ponad 70 krajach na całym świecie w tym w Polsce. Założony w 2005 roku krajowy odział CC-Polska jest członkiem-założycielem Koalicji Otwartej Edukacji, działającej także w sferze bibliotekarskiej. Ilość dokumentów objętych licencjami Creative Commons według organizacji przekroczyła w 2009 roku 350 milionów utworów, odnotowując jednocześnie ponad 50% wzrost w stosunku do roku ubiegłego. Ważnym wydarzeniem było także przejście otwartej encyklopedii internetowej Wikipedia z dotychczasowo wykorzystywanej licencji GNU GPL na licencję CC-BY-SA.
Zobowiązania licencjobiorcy
Wynikające z postanowień licencyjnych uprawnienia oraz zakazy nie są jedynymi regułami dotyczącymi licencjobiorców. Oprócz nich na użytkowników wolnego i otwartego oprogramowania nakładane są także pewne zobowiązania. W przypadku najpopularniejszej licencji FLOSS, GNU Generalnej Licencji Publicznej, licencjobiorca rozpowszechniający dowolny program, oparty w całości lub części na oprogramowaniu objętym postanowieniami wspomnianego dokumentu prawnego zgodnie z zasadą copyleft ma obowiązek dystrybuowania swego produktu na warunkach GNU GPL. Twórca rozprowadzanej w ten sposób aplikacji zobowiązany jest do nieodpłatnego udzielania niewyłącznych praw eksploatacyjnych, a także włączenia w przekazywany produkt kodu źródłowego. W przypadku dystrybucji oprogramowania wykorzystującego kod objęty postanowieniami GNU Generalnej Licencji Publicznej, osoba wprowadzająca modyfikację w obrębie chronionego zbioru danych powinna oznaczyć każdą zmianę poprzez podanie daty oraz wskazanie jej autorstwa. Wymagane jest ponadto zawarcie informacji o wyłączeniu odpowiedzialności za szkody wywołane przez wadliwe funkcjonowanie oprogramowania oraz zaznaczenie braku gwarancji dotyczącej stopnia jego przydatności. Osoba rozpowszechniająca dowolny program chroniony postanowieniami GNU Generalnej Licencji Publicznej ma także obowiązek dołączenia do aplikacji kopii tekstu GPL.
Użytkowanie wolnego i otwartego oprogramowania objętego reżimem GNU GPL możliwe jest wyłącznie przy spełnieniu wszystkich wymienionych powyżej warunków. Dotyczą one zarówno aplikacji bazujących na kodzie objętym postanowieniami GNU GPL, wykorzystujących niektóre jego części, jak i programów własnościowych w których strukturę zostały włączone części wolnego kodu.
Wygaśnięcie licencji
Funkcją wymienionych powyżej postanowień licencyjnych jest jednoczesne zapewnienie swobodnego dostępu, wolności użytkowania oraz należytej ochrony prawnej oprogramowania nimi objętego. Możliwości uruchamiania programu w dowolnym celu, analizowania jego struktury, dostosowywania do własnych potrzeb oraz dalszego rozpowszechniania to tylko niektóre ze swobód przysługujących licencjobiorcy.
Warunki korzystania z wolnego i otwartego oprogramowania oprócz przywilejów obejmują także zakazy oraz zobowiązania wobec użytkownika. Za program niespełniający założeń Open Source Software uważa się aplikację której autor dopuścił się dyskryminacji osób lub grup społecznych, ograniczenia pola eksploatacji, redystrybucji oraz miejsca i czasu jego wykorzystania.
Według założeń najpopularniejszej licencji środowiska wolnego i otwartego oprogramowania GNU Generalnej Licencji Publicznej, każda aplikacja bazująca na oprogramowaniu objętym postanowieniami wspomnianego dokumentu, wykorzystująca fragmenty wolnego kodu źródłowego lub stanowiąca jego modyfikację, podlega dożywotnio reżimowi GPL. Autor oprogramowania objętego warunkami GNU GPL zobowiązany jest ponadto do umieszczenia w każdej kopii programu adnotacji o prawach autorskich, klauzuli wyłączającej odpowiedzialność za szkody wywołane wadliwym funkcjonowaniem aplikacji lub znikomą jego przydatnością, a także dołączenie tekstu licencji GPL.
Wspomniana umowa licencyjna dochodzi do skutku wraz ze zmianą lub redystrybucją oprogramowania nią objętego. Legalne wykorzystanie wolnych aplikacji możliwe jest wyłącznie przy spełnieniu wszystkich wymogów sformowanych w dokumencie. Naruszenie któregokolwiek z nich wiąże się z wygaśnięciem wszelkich praw do użytkowania programu. Dalsza eksploatacja łamiąca autorskie prawa bezwzględne twórców aplikacji umożliwia wystąpienia wobec naruszającego z przysługującymi w tym przypadku roszczeniami.
Wygaśnięcie umowy licencyjnej związane z wykroczeniem poza wskazane w dokumencie pole eksploatacji nie dotyczy zakresu uprawnień wymienionych w artykule 75 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z nim użytkownik legalnie wchodzący w posiadanie programu ma prawo do:
- sporządzenia kopii zapasowej, jeżeli jest to niezbędne do korzystania z programu komputerowego;
- obserwowania, badania i testowania funkcjonowania programu komputerowego;
- w celu poznania jego idei i zasad;
- zwielokrotniania kodu lub tłumaczenia jego formy w przypadku jeżeli jest to niezbędne do uzyskania informacji koniecznych do osiągnięcia współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego z innymi programami komputerowymi.
Użytkownik pozbawiony praw do korzystania z oprogramowania objętego warunkami GNU Generalnej Licencji Publicznej nie traci możliwości dalszego użytkowania programów typu open source. Sposobność powtórnego skorzystania z aplikacji chronionej licencją GNU GPL nie sanuje jednak winy osoby uprzednio naruszającej postanowienia licencji.
Ochrona oprogramowania typu open source charakteryzuje się trwałą, nieograniczoną czasowo mocą prawną. Postanowienie to ma na celu podniesienie atrakcyjności oprogramowania FLOSS poprzez zagwarantowanie jego bezpieczeństwa oraz przysługujących użytkownikom praw. Według Fundacji Wolnego Oprogramowania odstąpienie od umowy licencyjnej GNU GPL jest niemożliwe, nie można bowiem odebrać praw do korzystania z programu całemu społeczeństwu. Postawa ta krytykowana jest przez prawników wskazujących na efemeryczny charakter umowy licencyjnej. Według specjalistów jedynym skutecznym sposobem na zagwarantowanie ochrony WiOO jest przeniesienie wszystkich uprawnień wynikających z postanowień licencyjnych na wiarygodną fundację.
Licencje stanowią najważniejszą formę ochrony zarówno programów właściwych, jak i aplikacji opracowywanych przez środowisko wolnego i otwartego oprogramowania. Bez względu na różnice występujące pomiędzy odrębnymi frakcjami ruchu FLOSS, najważniejszą licencją chroniącą otwartoźródłowe programy komputerowe pozostaje GNU Generalna Licencja Publiczna. Zabezpieczający najważniejsze projekty WiOO dokument GNU GPL jest także najpopularniejszą formą ochrony typu copyleft. Oddziaływanie idei “wolnych źródeł” widoczne jest także w przypadku utworów innych niż oprogramowanie komputerowe. Przykładem jest działalność mająca na celu tworzenie wolnej dokumentacji projektów OS oraz stanowiący pokłosie zmian na rynku IT ruch Creative Commons.
Rozwój środowiska FLOSS oraz rosnąca rola aplikacji o otwartym kodzie źródłowym wpływa na popularyzację wolnych licencji także wśród producentów oprogramowania własnościowego. Różnorodność dostępnych form prawnych oraz możliwość łączenia ze sobą różnego typu licencji, umożliwia elastyczne dostosowanie oferty do aktualnej sytuacji na rynku. Pomimo skuteczności ochrony zapewnianej przez wolne licencje, zarówno projekty ruchu WiOO, jak i wykorzystujące ich elementy aplikacje własnościowe narażone są na problemy związane z zastrzeżeniami patentowymi.